muzea, skanseny, izby regionalne

   We wsi Sarnowo, położonej niedaleko Izbicy Kujawskiej, znajduje się rezerwat archeologiczny: cmentarzysko szkieletowe. Zostało ono wzniesione przez plemiona pasterzy i rolników, zamieszkujących tamtejsze tereny pięć i pół tysiąca lat temu. Ze względu na wielkość znajdujące się tam grobowce nazywane są "piramidami polskimi". Z reguły określenie "piramidy" zarezerwowane jest dla egipskich faraonów, jednakże megality (megas - wielki, lithos - kamień) kujawskie przywodzą takie skojarzenia. Monumentalność grobowców szczególnie jest widoczna od czoła (od szerszej części). Ludność kultury pucharów lejkowatych budowała grobowce z potężnych głazów. W Polsce stosowano najczęściej formę wydłużonego trapezu. Megality występowały przede wszystkim na Kujawach (również na Pomorzu), stąd też ich nazwa. Głazy tworzyły obstawę, mającą chronić mogiły przed rozmyciem, a zarazem ograniczyć obszar poświęcony czci zmarłego i czynnościom kultowym. Nad mogiłami usypywano potężne wały ziemne mające ponad 1000 m sześciennych objętości, ponad 100 m długości i do 3 m wysokości. Przeważnie zmarły (w grobach tych chowani byli wyłącznie mężczyźni) - osoba wysoko postawiona w hierarchii plemiennej - był pochowany w pozycji wyprostowanej w czole grobowca. Czasami grzebano w ten sposób równocześnie 2-3 osoby. Wyposażenie zmarłego w drogę pośmiertną było skromne. Do naszych czasów  dochowały się naczynia i łyżki gliniane, zabytki z krzemienia, w tym groty do strzał, siekiery oraz topory bojowe. Wysiłek wkładany przy wznoszeniu tych budowli niewątpliwie świadczy o istnieniu silnej więzi plemiennej, a także o zróżnicowaniu społecznym lub istnieniu władców plemiennych.  Dla zachowania cmentarzysk w obecnej postaci objęto je ochroną prawną i na ich terenie utworzono rezerwaty archeologiczne w Wietrzychowicach, Sarnowie i Gaju.
   Cmentarzysko składa się obecnie z 9 grobowców o charakterystycznie wydłużonym "kujawskim" kształcie. Być może przyczyniają się do tego zarośla, ale szerokością ścian czołowych i wysokością nasypów zdają się nie dorównywać kopcom w Wietrzychowicach, choć muszą oscylować gdzieś ok. 2 m wysokości (przed wykopaliskami zachowane były podobno aż do 1,6 m). Uderzająco skromnie prezentują się obstawy kamienne. Widoczne są tak naprawdę tylko na końcach "ogonów" i na czołach, a głazy są raczej skromnych rozmiarów - może to być spowodowane zarastaniem przez poszycie. W odróżnieniu od Wietrzychowic, wszystkie "ogony" są tu proste, a w czołach nie widać centralnych przerw; w ogóle wygląd i wrażenie jakie wywiera to cmentarzysko są bardzo różne od wietrzychowickiego, mimo oczywistych podobieństw i przypisania do tego samego okresu pradziejowego i kultury archeologicznej. Trochę inne były też podobno tutejsze pochówki: pod kopcami znaleziono od 1 do 5 grobów, a ich obstawy kamienne tworzyły kręgi, a nie prostokąty.
  Grobowce skupione są w kilku grupach, nieco enigmatycznych w planie, ale dość oczywistych w terenie. Grobowce nr 1-7 są bowiem poprzedzielane łagodnymi obniżeniami terenu, niegdyś zapewne znaczniejszymi i być może wodonośnymi, przynajmniej okresowo. Uchodzą one do głębszej dolinki, którą płynął dopływ pobliskiej Zgłowiączki i nad którą górują czoła grobowców. Orientacja nasypów jest północno-wschodnia, ale nie są one skierowane ściśle astronomicznie, uwzględniają położenie sąsiednich grobowców i rzeźbę terenu, na którym je wzniesiono. Wszystkie nasypy są bowiem także ułożone promieniście względem niewielkiego wzniesienia na drugim brzegu dopływu Zgłowiączki.
   Grobowiec nr 7 w Sarnowie:
W czasie prac archeologicznych w 1968 r. stwierdzono w grobowcu ślady penetracji pochodzące z II połowy XIX wieku. Pod nasypem odkryto pozostałości po, prawdopodobnie, 5 grobach otoczonych kolistymi kręgami kamiennymi. W ścianie bocznej natrafiono na zarys jamy zawierającej szczątki od 5 do 9 ludzi, zjedzonych zapewne, w trakcie uczty obrzędowej. Z grobowca wydobyto też niezbyt liczne fragmenty naczyń glinianych i narzędzi krzemiennych.
   Grobowiec nr 8 w Sarnowie:
Badania grobowca 8 prowadzone w 1966 r. przez Lidię Gabałówną zapoczątkowały drugi etap prac archeologicznych w Sarnowie. W grobowcu odkryto zarys grobu centralnego bez kości, z dużą obstawą kamienną o kubaturze ok. 15 metrów sześciennych. W bocznej części nasypu, w "przybudówce", znaleziono dwa groby ze szkieletami. Groby pokrywała warstwa ziemi bagiennej z muszlami ślimaków i małży oraz z fragmentami pancerza zjedzonego żółwia błotnego. Z nasypu wydobyto kilkaset fragmentów naczyń, krzemieni, grudek polepy glinianej i tarczowaty paciorek z muszli. Nasyp grobowca posiada charakterystyczne przewężenie.
   Grobowiec nr 9 w Sarnowie:
W grobowcu znaleziono szkielet ułomnej kobiety, zmarłej w wieku 50-70 lat. Pochowana została, prawdopodobnie, w trumnie wydrążonej z pnia drzewa, którą umiejscowiono w poprzek osi wzdłużnej grobowca. Znalezisko to jest czymś wyjątkowym, ponieważ, jak dotąd, nie natrafiono na tak potężny grobowiec usypany dla jednej tylko osoby, i to kobiety. Przypuszcza się, że musiała ona zajmować jakąś szczególną pozycję w hierarchii społecznej. Przy zmarłej znaleziono ostrze rogowe, łyżkę glinianą oraz kilka fragmentów naczyń. Z nasypu grobowca wydobyto kilkaset ułamków ceramicznych, z których udało się zrekonstruować m.in. 28 pucharów lejkowatych. Poza tym, znaleziono inne przedmioty kościane, 20 narzędzi krzemiennych i ponad 50 odłupków i wiórów. W bocznej ścianie nasypu odkryto ślady budowli drewnianej, ale uznaje się, że nie był to obiekt sakralny, jaki znamy np. z Gaju. W części czołowej nasypu natrafiono na warstwę błota rzecznego z wielką ilością muszli ślimaków.
   Nie można pisząc o piramidach kujawskich nie wspomnieć o śp. Eugeniuszu Paliwodzie. Człowiek ten brał udział w badaniach grobowców w latach 60 XX wieku a potem stał się ich społecznym opiekunem i propagatorem tego bezcennego zabytku. Oprowadzał turystów i pokazywał nigdzie nie eksponowane znaleziska takie jak: naczynia gliniane i krzemienne. To m.in. dzięki niemu powstał rezerwat archeologiczny w Wietrzychowicach.

fot. ze strony http://www.fotoprzyroda.pl