PAŁAC W WIELGIEM  gm. Zbójno, pow. Golub-Dobrzyń
kategoria:

zabytki architektury - pałace, dworki, chaty
opis: Zespół rezydencjonalny powstał w Wielgiem w II połowie XIX wieku z inicjatywy Mariana Wierzbickiego, który w 1867 roku stał się właścicielem tutejszych dóbr. Założenie położone jest nad jeziorem Wielickim przy drodze do Działynia, odchodzącej od szosy Lipno - Zbójno, od której oddalone jest około 2 km. Zajmuje stok po południowej stronie drogi, łagodnie opadający ku północno-wschodniemu brzegowi jeziora, przecięty w części południowej poprzeczną, miejscami dość stromą skarpą. Teren założenia o nieregularnym po stronie wschodniej i południowej obrysie, ograniczają od północy drogi: wzmiankowana już droga do Działynia, która w tym miejscu ostro skręca ku północy oraz wychodząca z jej łuku droga lokalna prowadząca w kierunku południowo-zachodnim do wsi Przystań, stanowiąca północną granicę folwarku. Zachodnią granicę założenia wyznacza droga gruntowa, wiodąca obrzeżem folwarku do jeziora, poza którą rozciągają się łąki. Po wschodniej stronie łąki i pola w pobliżu zespołu przecina droga do wsi Klonowo. Całość zespołu rozplanowana jest na terenie zbliżonym do kwadratu, o ściętym dolnym narożu, rozciągającym się nad jeziorem i otoczonym z trzech stron drogami.
   Pałac został usytuowany w południowo-wschodniej części założenia. Stanowi on dość wyjątkowy na tych terenach typ budowli stylistycznie nawiązującej do neorenesansowej architektury pałacowo - willowej pochodzenia niemieckiego. Murowany z cegły pełnej i otynkowany posadowiony jest na sklepionych odcinkowo piwnicach. Bryła budowli mocno rozczłonkowana, asymetryczna, składa się z kilku lekko zryzalitowanych w stosunku do siebie segmentów dwukondygnacyjnych, trzykondygnacyjnej wieży i niskich przedsionków wejściowych. Fasadą pałac skierowany jest w kierunku zachodnim, z niewielkim odchyleniem w stronę południową. Rzut budowli przypomina literę "L", do której przylega od dołu prostokątny aneks z ryzalitem pośrodku - jest to skrzydło dobudowane przez późniejszego właściciela Jana Płoskiego na początku XX wieku. Korpus budowli to szerszy od pozostałych segment, stanowiący podstawę litery "L", natomiast jej laska złożona jest z dwóch segmentów: skrzydła północnego o zarysie leżącego prostokąta i węższego nieco od niego segmentu - przewiązki łączącego skrzydło z korpusem.
   Elewacja frontowa czterosegmentowa z wbudowaną szeroką, ośmioboczną wieżą, poprzedzoną masywnym przedsionkiem wejściowym z tarasem. Segment po stronie północnej od wieży dwuosiowy. Segment wieżowy, nieco węższy i lekko cofnięty z linii elewacji, poprzedza w parterze bezstylowa, prostokątna przybudówka, z tarasem na wysokości piętra. Przybudówka została wzniesiona w miejscu pierwotnego ganku podcieniowego, osłaniającego główne wejście do pałacu. Górną kondygnację wieży ożywia rytm arkadek o pełnych łukach wspartych na pilastrach. Trzeci segment elewacji znacznie szerszy, lecz nieco niższy od północnego. Pierwotnie rozwiązana symetrycznie, pięcioosiowa z trzyosiowym ryzalitem, zwieńczonym trójkątnym frontonem. Obecnie układ nieco zniekształcony przez przybudówkę. Czwarty segment elewacji to, cofnięta nieco w głąb, boczna dwuosiowa ściana skrzydła południowego, zwieńczona prostym gzymsem koronującym.
   Elewacja ogrodowa, czterosegmentowa, o nierównej linii zarysowanej przez poszczególne segmenty, z mocno wysuniętym pięcioosiowym ryzalitem (szczytową ścianą korpusu), poprzedzonym w przyziemiu pięciobocznym parterowym gankiem wejściowym. Ściany ganku mają podział ramowy. W szerszej frontowej ścianie  drzwi wejściowe flankowane wąskimi płycinami. W bocznych ściankach małe kwadratowe okienka.
   Elewacja północna, trzyosiowa, zwieńczona prostym uskokowo zarysowanym gzymsem, pod którym w narożach uproszczone kapitele - pozostałość pierwotnych pilastrów. Środkowa część ściany mieści blisko siebie osadzone okna, po trzy w każdej kondygnacji.
   Elewacja południowa, rozwiązana symetrycznie, trzyosiowa, z szerokim rozstawem okien i częścią środkową poprzedzoną wysokim aneksem wejściowym nakrytym płaskim daszkiem. Część środkowa elewacji nieco wyższa, zakończona trójkątnym frontonem.
   Układ wnętrz pałacu niemal całkowicie przekształcony w okresie powojennym, w czasie jego adaptacji i odbudowy po częściowym spaleniu. Pierwotnie zapewne dwutraktowy, najlepiej czytelny w segmencie północnym i wieżowym.
   Wielgie zostało siedzibą właścicieli dopiero w 1867 roku, kiedy majątek kupił Marian Wierzbicki, który zamieszkał wraz z rodziną. Po jego śmierci w 1882 roku   dobrami w Wielgiem zarządzała żona - Kazimiera Wierzbicka. W 1905 roku majątek nabył Jan Płoski, właściciel Klonowa. W latach trzydziestych XX w., z powodu zadłużenia część majątku została rozparcelowana, a pozostała wraz z folwarkiem, wystawiona na sprzedaż przymusową. Na publicznej licytacji w 1937 r. majątek Wielgie nabył Andrzej Jan Wilski, który był właścicielem Wielgiego do wybuchu II wojny światowej. Czynnie uczestniczył w kampanii wrześniowej 1939 roku, w trakcie której dostał się do niewoli niemieckiej. Jako jeniec do końca wojny przebywał w Oflagu II c w Woldenburgu. Majątek w Wielgiem pozostawał pod zarządem niemieckich władz okupacyjnych, a po zakończeniu wojny przejęty został przez Skarb Państwa. Utworzono tu Państwowe Gospodarstwo Rolne, a od 1985 roku Państwowy Ośrodek Hodowli Zarodowej (POHZ). W samym dworze umieszczono biura, a część pomieszczeń przeznaczono na mieszkania dla pracowników. Od 1992 roku właścicielem pałacu i części parku o powierzchni 0,28 ha jest Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa w Bydgoszczy, natomiast pozostała część parku wraz z lasem oddana została w zarząd Nadleśnictwu Skrwilno.
źródło: Materiały do dziejów rezydencji w Polsce: Ziemia dobrzyńska, t. 2, cz. 2, pod red. Stanisława Kunikowskiego, Włocławek, 2002
jak trafić: Miejscowość Wielgie położona jest  w pobliżu drogi wojewódzkiej nr 554 prowadzącej z Lipna do Golubia-Dobrzynia, z  której skręcamy we wsi Klonowo w kierunku północno-zachodnim i po dwóch kilometrach dojeżdżamy do celu. Dojazd autobusami PKS z Lipna lub z Golubia-Dobrzynia.
 
zdjęcie:


fot. D. Adamczyk