zabytki architektury - budowle sakralne

Historia kościoła
Pierwsza wzmianka o świątyni pochodzi z 1288 roku i w tym czasie trwały zapewne prace przy budowie korpusu głównego. Szeroko zakrojone prace budowlane były prowadzone jeszcze w pierwszej połowie XIV wieku. W tym czasie nastąpiło poszerzenie prezbiterium i budowa zbliżonej do kwadratu wieży z kruchtą w przyziemiu. W 1706 roku z fundacji Konojadzkiej, została dobudowana kaplica świętej Anny. Kościół był odnawiany w latach 1835-1840, gdy zrekonstruowano m.in. czworoboczny, ceglany hełm wieży. Pod koniec XIX wieku (około 1895 r.) prawdopodobnie wykonano wszystkie sklepienia pozorne wewnątrz świątyni.
Architektura kościoła
Kościół p.w. św. Bartłomieja i św. Anny w Wabczu to kościół gotycki, orientowany. Murowany z kamienia polnego kładzionego warstwami, z użyciem granitu łamanego i gruzu ceglanego, ze szczytami i górnymi kondygnacjami wieży ceglanymi o układzie gotyckim. Pierwotne prezbiterium wąskie, dwuprzęsłowe, poszerzone zapewne przed połową wieku XIV od południa o dwa ciasne przęsła. Przy prezbiterium od północy zbliżona do kwadratu zakrystia z dostawionym w 1825 roku od północy przedsionkiem oraz pomiędzy zakrystią a nawą wbudowana w 1706 roku prostokątna kaplica świętej Anny. Szersza nawa prostokątna, przy niej zbliżona do kwadratu wieża z kruchtą w przyziemiu. Wewnątrz w prezbiterium pozorne sklepienie kolebkowe z krzyżującymi się profilowanymi listwami, w dobudowanych od południa przęsłach półkolebkowe z lunetami, analogiczne (bez lunet) w kaplicy świętej Anny; w nawie strop płaski podzielony profilowanymi belkami na duże prostokątne pola; wszystkie sklepienia pozorne i strop zapewne z XIX wieku. W zakrystii sklepienie kolebkowe z lunetami z XVIII wieku, w kruchcie pod wieżą strop belkowany. Łuk tęczy lekko zaostrzony, przesłonięty częściowo stropem nawy, w nim belka tęczowa faliście wygięta i ozdobione dekoracją rokokową, z rzeźbami Chrystusa Ukrzyżowanego, Matki Boskiej Bolesnej, św. Jana Ewangelisty i św. Marii Magdaleny, późnobarokowymi z 3 ćw. XVIII wieku. Część południowa otwarta dwiema ostrołukowymi arkadami na filarze i dwóch półfilarach o sfazowanych narożach, przeprutymi w pierwotnym murze obwodowym z 4 ćw. wieku XIII. Kaplica świętej Anny otwarta do wnętrza półkolistą arkadą. W ścianie wschodniej prezbiterium zamurowane ostrołukowe okno oraz nisza na sakramentarium. Portal do zakrystii ostrołukowy, trójuskokowy. Okna w nawie obustronnie rozglifione, powiększone i zamknięte odcinkowo. W kruchcie pod wieżą portal ostrołukowy, czterouskokowy, bogato profilowany z formowanej cegły z XIII/XIV w. Na zewnątrz mury obwodowe nawy z odsadzką, ponad którą nadmurowane cegłą. Korpus i wieża opięte w narożach szkarpami o jednym uskoku; szkarpy przy południowych narożach wieży oraz jedna przy ścianie północnej nawy skośne, zapewne z XVII wieku; południowo-wschodnia szkarpa prezbiterium wyburzona. Wschodnia ściana prezbiterium podwyższona murem ceglanym i zwieńczona szczytem, częściowo przekształconym w pierwszej połowie XIV wieku; pośrodku przechodzące w strefę szczytu zamurowane szerokie okno ostrołukowe z neogotyckimi blendami, w czołowej ścianie przybudówki południowej dwie blendy ostrołukowe. Szczyt wydzielony fryzem tynkowanym, w dolnych strefach trójkątny, w górnych schodkowy, flankowany po bokach trójkami sterczynek, dzielony lizenami ujętymi w narożach wałkami i przechodzącymi w sterczyny zakończone piramidkowo; w polach skrajnych blendy ostrołukowe, trzy pola środkowe zakończone trójkątnymi szczycikami. W zakrystii od wschodu okno ostrołukowe w analogicznie zamkniętej wnęce, półszczyt z rzędem nierównej wysokości sterczyn ustawionych kątowo. Szczyt pomiędzy prezbiterium a nawą trójkątny, nadmurowany i ujęty sześcioma sterczynami w 1895 roku. W zachodniej ścianie nawy portal ostrołukowy, czterouskokowy, bogato profilowany z formowanej cegły. Szczyt zachodni o podziale z XIV wieku, wydzielony szerokim fryzem opaskowym z rzędem pochyłych tarcz w tynku, trójkątny z 6 sterczynkami, zwieńczony nadstawą z półkolistym szczycikiem z przełomu XVI/XVII wieku, przedzielony na dwie strefy fryzem opaskowym i ożywiony blendami ostrołukowymi: w strefie dolnej pięcioma przesuniętymi z osi, w górnej trzema. W południowej ścianie prezbiterium wysokie okna, zamknięte odcinkowo, umieszczone w ostrołukowych wnękach, wychodzących ponad koronę murów i ujętych trójkątnymi, neogotyckimi szczycikami. Dachy dwuspadowe kryte dachówką, dach prezbiterium przechodzący połacią na zakrystię i kaplicę. Wieża o czterech kondygnacjach: dolna kamienna. mieszcząca od południa portal ostrołukowy z XIII/XIV w., górne ceglane z 1 ćw. wieku XIV, rozdzielone fryzami opaskowymi i ożywione z trzech stron blendami ostrołukowymi, w kondygnacji drugiej po trzy blendy, z których środkowe mieszczące okna, a skrajne w ścianie czołowej , wyżej pośrodku blendy przez dwie kondygnacje mieszczące w dwóch strefach okna bliźnie, fllankowane w każdej kondygnacji parzystymi blendami. W zwieńczeniu krenelaż oraz murowany, czworoboczny hełm ostrosłupowy, rekonstruowany w latach 1835-1840.
Zabytkowe wyposażenie kościoła:
- ołtarz główny: barokowy, z 1 ćw. XVIII wieku, architektoniczny ze skręconymi kolumnami i rzeźbami św. Jana Chrzciciela i św. Jana Nepomucena oraz aniołów i św. Kazimierza Królewicza w zwieńczeniu; w polu środkowym rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem, gotycka z 1380 roku, z kręgu stylowego Madonn na lwie, w barokowej promienistej glorii; w górnej kondygnacji obraz Przemienienia Pańskiego, barokowy z XVIII w.; tabernakulum współczesne ołtarzowi, przekształcone w XX wieku.
- ołtarze boczne: w nawie (lewy - rokokowy z antependium z 4 ćw. XVIII w., w nim obrazy w polu środkowym Najświętszej Marii Panny z Dzieciątkiem z około połowy XIX wieku, w metalowej koronie, w predelli św. Augustyn, w zwieńczeniu św. Michał Archanioł, współczesne ołtarzowi; prawy - rokokowo-ludowy z 1 połowy XIX wieku, z wykorzystaniem uszaków barokowych z 1 ćw. XVIII w. i obrazem świętej Anny nauczającej Marię z ok. połowy XIX w.); przy tęczy (rokokowe, z 1766 roku, z mensami sarkofagowymi, na których nakuwane nierozpoznane herby z literami M G O i datami 1850 i 1851, w ołtarzach obrazy: w lewym w polu środkowym Koronacja Najświętszej Marii Panny i w predelli św. Dominik, współczesne ołtarzowi, w zwieńczeniu Grosz Czynszowy wg Tycjana z drugiej połowy XIX wieku a w prawym w polu środkowym św. Paweł, w predelli św. Franciszek, w zwieńczeniu św. Józef, współczesne ołtarzowi.
- ambona i chrzcielnica z rzeźbioną grupą Chrztu w Jordanie, z zapleckiem i baldachimem, rokokowe z 3 ćw. XVIII wieku.
- konfesjonał z emblematem papieskim w zwieńczeniu, rokokowy z 4 ćw. XVIII wieku.
- kropielnica drewniana, z XVII wieku.
- feretron w ramie rokokowej z XVIII wieku, z obrazem św. Bartłomieja i św. Marii Magdaleny z około połowy XIX wieku.
- obraz św. Jerzego: późnobarokowy z 4 ćw. XVIII wieku.
- rzeźby św. Katarzyny i św. Barbary, gotyckie z 1380 roku, z kręgu stylowego Madonn na lwie, należące wraz z rzeźbą z ołtarza głównego do części środkowej nie zachowanego tryptyku tzw. czterech śś. Dziewic.
- chór muzyczny, drewniany z około połowy XIX wieku, występujący trójbocznie, wsparty na dwóch okrągłych, dwóch wielobocznych i czterech czworobocznych słupach.

Mroczko T., Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 11: Województwo bydgoskie, z. 4: Powiat chełmiński, Warszawa, 1975