KOŚCIÓŁ P.W. ŚŚ. PIOTRA I PAWŁA 
ORAZ NAJŚWIĘTSZEJ MARII PANNY W KRUSZWICY
pow. Inowrocław

zabytki architektury - budowle sakralne

Historia kościoła
Kościół p.w. św. Piotra i św. Pawła oraz Najświętszej Marii Panny w Kruszwicy - pierwotnie p.w. św. Piotra Apostoła, od XVII w. do końca XIX w. p.w. św. Piotra i św. Pawła. Początki biskupstwa z siedzibą w Kruszwicy są niejasne - istnieje kilka hipotez o roku jego powstania. W nowszych badaniach datuje się je na 1124 rok, kiedy to inicjatywę taką podjął Bolesław Krzywousty. W tym samym czasie rozpoczęto budowę kościoła p.w. św. Piotra, która trwała w kilku fazach do pierwszej połowy XII wieku. Pierwsza wzmianka historyczna o świątyni pochodzi z 1185 roku i wymienia ją jako "monasterium Patri", co nie wyklucza, że właśnie ona spełniała rolę kościoła katedralnego. Po przeniesieniu diecezji do Włocławka kościół pozostawał przez dłuższy czas siedzibą kapituły katedralnej, tracącej w ciągu XIII wieku znaczną część swych uprawnień. Obecna kolegiata zbudowana w ciągu I i II ćw. wieku XII. Pierwotny układ trójapsydowy został wzbogacony po zakończeniu budowy o przybudówki przy prezbiterium z dalszymi dwiema apsydami. Około 1422 roku, po upadku kościoła p.w. Najświętszej Marii Panny, położonego w mieście na zachodnim brzegu jeziora, nastąpiło przeniesienie parafii do kolegiaty. W pierwszej połowie XVI wieku w miejsce dwóch wież w fasadzie zachodniej wzniesiono jedną. Natomiast w XVII-XVIII w. przeprowadzono częściową barokizację wnętrza (m.in. otynkowanie wnętrz i wymiana stropów). W 1772 roku kościół był czasowo zamknięty i nieczynny, a w latach 1856-1859 nastąpiła gruntowna przebudowa i odnowienie kościoła według projektu architekta Hüssnera z Berlina. Wówczas podwyższono mury, powiększono okna i zastąpiono barokowy hełm wieży i wieżyczki na sygnaturkę neogotycką. W latach 1954-1956 przeprowadzona według projektu Aleksandra Holasa  pod kierunkiem J. Zachwatowicza reromanizacja budowli przywróciła świątyni w dużym stopniu jej pierwotny wygląd.
Architektura kościoła
Jest to kościół romański, orientowany. Korpus murowany z ciosów granitowych kładzionych regularnymi warstwami, apsydy z ciosów piaskowcowych, sklepienia apsyd z nieobrobionych kamieni i okrzesków, górna kondygnacja wieży z pierwszej połowy XVI wieku murowana z cegły o układzie gotyckim. Trójnawowy, bazylikowo-filarowy z transeptem i parą prostokątnych kaplic (obecnie zakrystia i skarbiec) dostawionych po bokach prezbiterium w drugiej fazie budowy kościoła . Zbliżone do kwadratu prezbiterium, ramiona transeptu oraz kaplice zamknięte od wschodu półkolistymi apsydami, wydzielonymi uskokiem (apsydy ramion transeptu odsłonięte wewnątrz po 1954 roku). Korpus  trójprzęsłowy z zachowaną dolną, trójdzielną częścią masywu zachodniego, zamierzonego jako dwuwieżowy (wieże zachowane nieco ponad wysokość naw bocznych), niezrealizowanego, względnie po zniszczeniu przekształconego w pierwszej połowie XVI wieku z nadbudową wieży nad przęsłem środkowym. W części tej, pośrodku, dawna kaplica chrzcielna, po bokach: od północy kaplica, od południa kręcone, przesklepione schody na piętro, na którym trzy pomieszczenia z dawną emporą pośrodku oraz być może kapitularzem od północy. Wnętrze prezbiterium i korpusu nakryte stropem żelbetonowym w latach 1954-1956 o okładzinie modrzewiowej, imitującej strop belkowany; w apsydach pierwotne sklepienia henisferyczne. Tęcza zamknięta półkoliście, zaakcentowana lizenami i gurtem; analogicznie zaakcentowane przejście z transeptu do nawy głównej; u podstaw obu łuków oraz w apsydach prezbiterium i transeptu gzymsy. Pomiędzy przęsłem środkowym transeptu a jego ramionami zniszczone lub zamierzone i niezrealizowane gurty, po których na ścianie wschodniej zachowane nadwieszone lizeny z gzymsami. Filary międzynawowe, kwadratowe o wysokich i szerokich cokołach wydzielonych profilem z gzymsami u podstaw łuków. Arkady międzynawowe zamknięte półkoliście, arkady otwierające nawy boczne do transeptu o łukach nieznacznie spłaszczonych. W północnej kaplicy przy prezbiterium pierwotne sklepienia krzyżowe o dwóch przęsłach rozdzielonych gurtem, spływającym od południa na filar przyścienny, od północy na uszkodzoną, podciętą lizenę; w kaplicy południowej sklepienie kolebkowe z XVI wieku. W kaplicach przyziemia masywu zachodniego sklepienia krzyżowe o kamiennych, prostokątnych, krzyżujących się gurtach. Kaplice te otwarte do korpusu arkadami o łukach półkolistych, analogiczne arkady na piętrze masywu: większa, zrekonstruowana po 1954 roku, otwierająca emporę do nawy głównej i mniejsza, otwierająca dawny kapitularz do nawy północnej. Okna zamknięte półkoliście, zrekonstruowane w latach 1954-1956; pierwotne okna zachowane w apsydach kaplic i transeptu, wąskie, silnie rozglifione na zewnątrz. W kaplicy chrzcielnej w ścianie północnej dwa prostokątne dwa prostokątne, bliźnie otwory, zapewne dawnych szafek ściennych. Wejście do klatki schodowej pod dawną wieżę południową zamknięte półkoliście, zrekonstruowane. W pomieszczeniu na piętrze dawnej wieży południowej odsłonięty fragment muru gotyckiego, ceglanego, z profilowanym segmentem łuku. Portale wewnętrzne o wejściach prostokątnych umieszczonych w półkoliście zamkniętych niszach. W narożu południowo-zachodnim nawy południowej oraz na pierwszym od zachodu filarze nawy północnej ryte w ciosach krzyże, być może konsekracyjne. Na zewnątrz mury obwiedzione cokołem, z wyjątkiem nawy południowej, w której odsadzka w przybliżeniu na wysokości ław okiennych. Elewacja zachodnia w dolnej części romańska wzmocniona w I połowie XVI wieku jednouskokowymi szkarpami, w związku z nadbudową wieży. W przyziemiu dawnej wieży południowej dwa okienka szczelinowe oraz w górnej kondygnacji zrekonstruowane okno o łuku półkolistym. Do kaplicy chrzcielnej okno zrekonstruowane w miejscu zamurowanego wejścia. W przyziemiu dawnej wieży północnej okna w dwóch strefach. Obecna wieża nad środkową częścią fasady późnogotycka, nadmurowana w latach 1856-1859 ożywiona od południa, północy i zachodu wysokimi blendami o dwułucznych zamknięciach koszowych, ponadto po bokach mniejsze blendy zamknięte półkoliście. W blendach środkowych parzyste okienka w dwóch strefach, w dolnym oknie od południa zachowana kolumienka romańska użyta wtórnie, kamienna, z kostkowym kapitelem. W południowo-zachodnim narożniku wieży wmurowany fragment z rzeźbioną, podwójną głową, być może dawny kapitel międzyokiennej kolumienki. W zwieńczeniu wieży neogotycki gzyms konsolkowy z lat 1856-1859. Na wieży hełm z lat 1856-1859 w kształcie ośmiobocznej iglicy pobitej łupkiem, w miejscu poprzedniego, baniastego hełmu barokowego.
Zabytkowe wyposażenie kościoła
- bliźniacze epitafia marmurowe pierwszych biskupów kruszwickich:
Lucidusa (zm. 993), Maurycego (zm. 1014), Marcelego (zm. 1033) oraz Wincentego (zm. 1055) i Andrzeja (zm. 1081), ufundowane w 1614 roku przez biskupa włocławskiego Wawrzyńca Gembickiego
- chrzcielnica romańska  z XII/XIII w., granitowa, z kolistą czarą ożywioną płaskimi arkadkami (obok prezbiterium z lewej strony)
- kropielnica romańska z XII w., kamienna, w kształcie prostokątnego basenu z rzędem krzyżyków wyrytych na obrzeżu (obok wyjścia z kościoła)
- mensy ołtarzowe, romańskie z około połowy XII wieku, kamienne
- trzy konfesjonały barokowe z XVIII wieku
- ławy barokowe z XVIII wieku
- fotel barokowy z pierwszej połowy XVIII wieku, obity kurdybanem gdańskim o motywach regencyjnych z około 1730 roku
- obraz Matki Boskiej Częstochowskiej z 1656 roku (w apsydzie południowej)
- obraz Ukrzyżowania, barokowy z XVIII wieku
- obraz Świętego Krzyża z polowy XVII wieku (w apsydzie północnej)
- późnogotycka grupa Ukrzyżowania z początku XVI wieku
- rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego z  połowy XVI wieku
- rzeźby aniołów z polowy XVIII wieku (poniżej belki tęczowej)
- płyta nagrobna Zofii z Pempowskich Oporowskiej, starościny kruszwickiej, zmarłej w 1500 roku, kamienna, z silnie zatartą, płaskorzeźbioną postacią niewiasty (w zamurowanym portalu północnym)
- kopia romańskiego ołtarza z ciosów kamiennych (z przedstawieniem Chrystusa między św. Piotrem i św. Pawłem) w prezbiterium
- pacyfikał późnorenesansowy z przełomu XVI/XVII w., trybowany, z nodusem w kształcie owocu granatu
- ornat barokowy, biały, z haftem o motywach regencyjnych z drugiej ćw. XVIII wieku
- portrety historyczne, malowane około polowy XVIII wieku Mieszka I i Bolesława Chrobrego w pełnych postaciach oraz biskupów kruszwickich: Lucidusa, Maurycego, Marcelego, Jana Rzymianina (zm. 1099), Paulina (zm. 1111) i Baldwina Galla (zm. 1128)
- żyrandol 16-ramienny, mosiężny z dwugłowym orłem cesarskim z 1643 roku (w nawie głównej)

Cisowski K., Gniezno, Bydgoszcz oraz Inowrocław i okolice, Inowrocław, 2000
Chrzanowski T., Kornecki M., Katalog zabytków sztuki w Polsce, tom XI, woj. bydgoskie, zeszyt nr 8, powiat inowrocławski

Do Kruszwicy dojedziemy z Bydgoszczy drogą krajową nr 412. Można też skorzystać z autobusów PKS jadących do Kruszwicy z Inowrocławia. Wysiadamy wówczas na pierwszym przystanku PKS za kruszwickim rynkiem tuż po przekroczeniu mostu na Gople, z którego po lewej stronie widoczna jest nad drzewami wieża kolegiaty. Do kościoła dochodzimy ulicą Kolegiacką biegnącą na północ.
 

fot. A. P. Hartwich