Historia
   Kościół p.w. Świętej Trójcy w Chełmży jest obecnie najstarszym obiektem ceglanym na terenie Ziemi Chełmińskiej. Jego budowę rozpoczęto dekretem pierwszego biskupa chełmińskiego Heidenryka z 22 lipca 1251 roku jako katedry diecezji chełmińskiej utworzonej w 1243 roku. Jej budowa była przerywana częstymi w drugiej połowie XIII wieku napadami pogańskich plemion pruskich. W 1286 roku dzieła zniszczenia dokonał pożar. Po naprawieniu zniszczeń przystąpiono do dalszej budowy, ale odstąpiono nieco od pierwotnego projektu. Zakończenie budowy zasadniczej bryły kościoła jest datowane na rok 1359, a całości pod koniec XIV wieku. Katedra mocno ucierpiała podczas najazdu wojsk polsko-litewskich w 1422 roku. Jej odbudowa przeciągała się w nieskończoność, tak długo, że padła nawet propozycja przeniesienia stolicy biskupiej do Chełmna. Projekt ten jednak upadł, a odbudowę katedry zakończono ostatecznie w 1692 r.
   Decydującym wydarzeniem co do losów katedry w Chełmży było wydanie 16 lipca 1821 roku bulli przez papieża Piusa VII, mocą której obszar pierwotnej diecezji został powiększony w kierunku północno-zachodnim. Stolicą diecezji ustanowiono Pelplin, wyznaczając tamtejszy kościół pocysterski na katedrę. Katedra Świętej Trójcy w Chełmży zdegradowana została do rangi kościoła parafialnego.
   W obu wojnach światowych kościół szczęśliwie ocalał, a jedyne niegroźne zniszczenia spowodowały dwa pociski nacierających na miasto w styczniu 1945 roku wojsk radzieckich. Jeden z nich przebił na wylot ścianę wschodnią nawy południowej, drugi natomiast zniszczył uskok jednej ze skarp południowej elewacji. Wmurowany na pamiątkę, pozostał do dzisiaj.
   Tragiczny w dziejach kościoła okazał się pożar, który miał miejsce w nocy z 1 na 2 sierpnia 1950 roku, spowodowany wyładowaniami atmosferycznymi. Spłonęły wówczas drewniane konstrukcje wież łącznie z barokowymi hełmami, wszystkie dachy z wyjątkiem zadaszenia nad zakrystią i kruchtami oraz zawaliły się gotyckie sklepienia na wysokości pary ostatnich filarów w środkowej nawie i w przęśle pod południową wieżą. Zniszczona została zabytkowa polichromia kościoła, a od wysokiej temperatury ucierpiały olejne obrazy na płótnie umieszczone na ołtarzach. Dzięki stanowczej postawie ówczesnego proboszcza księdza kanonika Zygfryda Kowalskiego i zaangażowaniu całej parafii, odrestaurowane wnętrze kościoła otworzyło swoje podwoje na pasterkę 1953 roku.
   Wielkim wyróżnieniem dla zabytkowej świątyni było podniesienie jej w 1960 roku przez papieża Jana XXIII do godności kolegiaty, natomiast w 1982 roku Jan Paweł II nadal kolegiacie w Chełmży tytuł bazyliki mniejszej. W związku z nowym podziałem administracyjnym Kościoła w Polsce, w wyniku którego została utworzona diecezja toruńska, dawna katedra chełmżyńska w 1994 r. została podniesiona do tytułu konkatedry.

Architektura
   Gotycka katedra p.w. Świętej Trójcy jest obiektem orientowanym, ceglanym i halowym. W rzucie poziomym składa się z prostokątnie zamkniętego prezbiterium z dobudowaną od południa barokową zakrystią, nieznacznie wyodrębnionego transeptu wraz z przylegającymi do jego ramion dwiema wieżyczkami oraz trójnawowego korpusu zamkniętego od strony zachodniej dwuwieżową fasadą.  Nad całą bryłą architektoniczną dominuje północna wieża o wysokości 28,5 m, zwana od nazwiska jej inicjatora wieżą "Opalińskiego". Na jej budowę miały wpływ wydarzenia, jakie się rozegrały w 1688 roku na ulicach Torunia. Nazajutrz po prowadzonej tam przez biskupa chełmińskiego procesji Bożego Ciała na orszak biskupi napadli toruńscy luteranie. Urażony biskup Kazimierz Opaliński złożył skargę do papieża i króla Jana III Sobieskiego. Król zobowiązał władze Torunia do zapłacenia biskupowi 21 000 złotych pruskich. Za tę kwotę luteranie wybudowali na głównej wieży katedry chełmżyńskiej barokowe zwieńczenie w formie trzech osadzonych na słupach hełmów. Materialną pamiątką wybudowanej wieży jest zachowany historyczny garnuszek z wygrawerowanym na metalowej oprawce napisem informacyjnym.
   Wnętrze kościoła przykrywają gwiaździste sklepienia wsparte w prezbiterium i w przęsłach pod chórami na obwodowych ścianach, a w korpusie nawowym na wolno stojących filarach międzynawowych i bocznych ścianach. Najstarsze pośród istniejących są gwiaździste sklepienia dwuprzęsłowego prezbiterium. Obie gwiazdy tego sklepienia są połączone wspólnym żebrem przewodnim i ponadto wzbogacone dodatkowymi żebrami tzw. wpisanymi. Chełmżyńskie sklepienie w prezbiterium można uznać za najstarsze w Europie.

Wyposażenie
   Wyposażenie wnętrza katedry pochodzi z różnego czasu i reprezentuje różne epoki stylowe, począwszy od gotyku aż po czasy współczesne. Obecnie kościół p.w. Świętej Trójcy w Chełmży posiada jedenaście ołtarzy - 8 drewnianych i 3 kamienne. Najokazalszy spośród nich jest barokowy ołtarz główny, wykonany w drewnie. Został on ufundowany około 1650 roku przez biskupa Andrzeja Leszczyńskiego. Wysokość ołtarza głównego wynosi 17 metrów. W jego centrum znajduje się nisza z rzeźbą Trójcy Świętej, zasłaniana malowanym na płótnie obrazem o tej samej tematyce. Po obu stronach znajdują się rzeźby apostołów: św. Piotra i św. Andrzeja. W zwieńczeniu ołtarza umieszczony jest obraz Wniebowzięcia NMP, a na szczycie zwieńczenia mieści się zespół figuralny złożony z rzeźby św. Jerzego zabijającego włócznią smoka. Po obu stronach zwieńczenia stoją patronowie Polski: św. Wojciech i św. Stanisław. Monumentalność ołtarza potęguje jego ciemna, wpadająca w czerń kolorystyka, z której wybijają się złocone i polichromowane elementy wystroju plastycznego.
   Dwa ołtarze w nawach bocznych o formach manierystycznych z późniejszymi uzupełnieniami rokokowych ornamentów tj. św. Franciszka i św. Huberta są datowane na początek XVII wieku.  Przy wolno stojących filarach międzynawowych ustawione są barokowe ołtarze: MB Różańcowej, św. Anny (wyróżnia się białą kolorystyką i olejnym obrazem na płótnie św. Anny Samotrzeciej), św. Jana Chrzciciela i NMP. Stojący w północnej nawie rokokowy ołtarz p.w. MB Bolesnej z ok. 1760 roku pochodzi z dawnego kościoła parafialnego św. Mikołaja. Osobną grupą ze względu na materiały stanowią trzy ołtarze kamienne wykonane z różnobarwnego marmuru z zastosowaniem alabastru i stiuku. Najwspanialszy spośród nich ołtarz Krzyża Świętego z 1744 roku mieści się w dawnej kaplicy Najświętszego Sakramentu w północnym ramieniu transeptu. Z fundacją biskupa A. St. Załuskiego wiąże się również ołtarz marmurowy z połowy XVIII wieku, poświęcony czci błogosławionej Juty, usytuowany w kaplicy jej imienia w południowym ramieniu transeptu. Najmniejszy spośród wszystkich, boczny ołtarz śś. Piotra i Pawła z połowy XVIII wieka, wykonany jest z czarnego marmuru i ustawiony w południowej nawie.
   Renesansowa ambona z 1604 roku z rzeźbami Chrystusa, trzech ewangelistów (bez św. Mateusza) i czterech Ojców Kościoła została ufundowana przez biskupa Wawrzyńca Gembickiego. Gotyckie stalle kanonickie zbudowane w 1519 roku (z późniejszymi przeróbkami w stylu renesansowym) usytuowane są obecnie w prezbiterium i w bocznych kaplicach, a trzy siedzeniowe stalle w południowej nawie pochodzą z przełomu XVII i XVIII wieku. Chełmżyńska chrzcielnica datowana jest na drugą połowę XVIII wieku i reprezentuje cechy rokoka, a znajduje się w kaplicy błogosławionej Juty.
   Pierwotnie wnętrze katedry było bogato polichromowane. Niestety wskutek pożaru w 1950 roku zniszczona została gotycka polichromia z drugiej połowy XIV wieku. Jedynymi oryginalnym reliktem średniowiecznej polichromii, który przetrwał do dzisiaj jest fragment z przedstawieniem Chrystusa przywiązanego do słupa znajdujący się na pierwszym od strony wejścia  filarze międzynawowym po lewej stronie. Natomiast malarstwo sztalugowe reprezentowane jest przez obrazy świętych Pańskich, umieszczone w ołtarzach, z których najwspanialsze są: "Zdjęcie z krzyża" i "Hołd mędrców ze wschodu", którego autorstwo przypisywane jest L. Giordano, włoskiemu malarzowi epoki baroku.
   Bogato prezentowana jest w katedrze w Chełmży rzeźba figuralna. Do najciekawszych i najstarszych zarazem należą: grupa pasji przyściennej, datowana na początek XV wieku (złożona z Chrystusa na krzyżu oraz stojących pod krzyżem rzeźb Matki Boskiej i Jana Ewangelisty) oraz późniejsza o sto lat czteroosobowa grupa Ukrzyżowania z łuku tęczowego (wzbogacona o postać św. Marii Magdaleny). Nie można też pominąć wolno stojącej, gotyckiej rzeźby Chrystusa dźwigającego krzyż z końca XVI wieku, a także rokokowych rzeźb biskupów św. Stanisława ze Szczepanowa i Wojciecha Leskiego z połowy XVIII wieku. A do prawdziwych perełek należy pełnoplastyczna scena złożenia Chrystusa do grobu z przełomu XV i XVI wieku, umieszczona w wydrążonej niszy bocznego ołtarza św. Franciszka.
   Bogato prezentowane są w katedrze płyty nagrobne (do najstarszych należy  pocięta płyta Wielkiego Mistrza Krzyżackiego Zygfryda von Feuchtvangen zmarłego w 1311 r.), epitafia (m.in.: barokowe epitafium z 1696 roku biskupa K. J. Szczuki) oraz feretrony. Wśród  tych ostatnich  szczególnie cenne są dwa: barokowy z końca XVII wieku z obrazami św. Anny Samotrzeciej i św. Ignacego z Loyoli oraz rokokowy z II połowy XVIII wieku z obrazem Matki Boskiej Różańcowej.

Katedra p.w. Świętej Trójcy usytuowana jest w południowo-wschodniej części założenia urbanistycznego średniowiecznej Chełmży. Dojście ulicami: Tumską lub Bł. Juty (zobacz na mapie). Dojazd do Chełmży koleją na trasie Toruń - Grudziądz lub autobusami PKS.