KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. APOSTOŁÓW PIOTRA I PAWŁA W CHEŁMNIE

zabytki architektury - budowle sakralne

Historia kościoła
Historia kościoła p.w. Świętych Apostołów Piotra i Pawła wiąże się z przybyciem zakonu dominikanów w 1233 roku do Chełmna. Tradycja dominikańska utrzymuje, że erekcji chełmińskiego konwentu około 1238 roku dokonał św. Jacek Odrowąż, pierwszy polski dominikanin. Klasztor chełmiński powstał jako siódmy w Polsce, po Krakowie, Wrocławiu, Kamieniu Pomorskim, Płocku, Gdańsku i Sandomierzu. Jednym z możnych protektorów chełmińskiego konwentu był Heidenryk, prowincjał dominikanów polskich w latach 1238-1240, a po 29 lipca 1243 roku, gdy bullą papieża Innocentego IV utworzono diecezję chełmińską, pierwszy biskup chełmiński. Jego siedzibą był prawdopodobnie tutejszy klasztor. Jego związki z  dominikanami chełmińskimi musiały być szczególne, skoro miejscem jego spoczynku stał się kościół klasztorny. Szczątki zmarłego biskupa w dniu 29 czerwca 1263 roku spoczęły w prezbiterium, które właśnie zaczęto wznosić. Mogiłę pokryła, wykonana z białego marmuru, płyta z wizerunkiem biskupa ubranego w szaty pontyfikalne, z pastorałem w ręce, udzielającego błogosławieństwa.
   Brak przekazów źródłowych nie pozwala ściśle określić daty rozpoczęcia i zakończenia budowy świątyni i klasztoru. W każdym razie wiadomo tylko, że zasadniczy zrąb kościoła powstał już w XIII wieku, a całość była wznoszona w kilku etapach:
- lata 1240-1250 - powstanie kruchty o cechach późnoromańskich
- trzecia ćwierć XIII wieku - powstała północna ściana wschodniego przęsła
- przełom XIII i XIV wieku - ukończono budowę prezbiterium
- pierwsza połowa XIV wieku - wzniesiono niesymetryczną halę korpusu, którą w 3 ćwierci XIV wieku przekształcono na niesymetryczną, trójnawową halę.
   Ważnym wydarzeniem w historii kościoła była przebudowa korpusu głównego w XVII wieku. Na sześciu potężnych filarach rozpięto barokowe sklepienie. Zmieniło to dotychczasowy halowy układ korpusu kościoła na bazylikowy. Przebudowano kruchtę i zakrystię oraz klasztor. W 1720 roku miał miejsce pożar dachu, a w 1829 roku władze pruskie zlikwidowały zakon i wystrój kościoła został przeniesiony do innych kościołów katolickich. Rok później spłonęły przylegające do kościoła zabudowania klasztorne, a w 1834 roku kaplica świętego Jacka.
   Podominikańska świątynia została przekazana gminie ewangelickiej, która w 1841 roku adoptowała go do swoich potrzeb. Ewangelicy zmodernizowali wnętrze kościoła. Sprawili nowe ławy, empory, a także oświetlenie gazowe. Przebudowali starą zakrystię i kruchtę, nadając im neogotyckie kształty. W 1892 roku do ostrołukowego okna kruchty wstawiono witraż z wizerunkiem Chrystusa, Marcina Lutra i Filipa Melanchtona (dwa ostatnie są obecnie w zbiorach Muzeum Ziemi Chełmińskiej). Założono także ogrzewanie kościoła. W związku z konfiskatą u kresu I wojny światowej spiżowych dzwonów, w 1927 roku zawieszono na neogotyckiej kruchcie trzy żelazne dzwony. Mimo, że wykonane są z niezbyt szlachetnego metalu cechują się piękną barwą brzmienia. Obecnie są to największe dzwony w Chełmnie. Średnica największego wynosi 158 cm.
   Kościół pozostawał w rękach gminy ewangelickiej aż do 1945 roku. Wówczas to, po ponad stu latach, ponownie stał się świątynią  katolicką, pełniąc od tej pory funkcję kościoła filialnego parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Do końca lat sześćdziesiątych msze św. odbywały się co niedziela. W 1966 roku kościół przejściowo pełnił funkcję kościoła garnizonowego, a w roku 1969 przeprowadzono prace remontowe i konserwatorskie. W chwili obecnej w kościele jest odprawiana tylko jedna msza święta w roku. Dzieje się to w dniu 29 czerwca w uroczystość patronów kościoła - św. Piotra i św. Pawła.
Architektura kościoła
Kościół jest murowany z cegły, orientowany. Prezbiterium jego jest zamknięte połową ośmiokąta. Do dnia dzisiejszego zachowało pierwotny kształt nie ulegając późniejszym przebudowom. Długość prezbiterium wynosi 22,9 m, szerokość 8,7 m, a wysokość 19,2 m. Jest to pierwsze na ziemi chełmińskiej tak bardzo strzeliste wnętrze. Na szczególną uwagę zasługują krzyżowo-żebrowe i gwiaździste sklepienia oraz rzeźbione wsporniki służek na ścianach. Niegdyś były dostępne jedynie dla zakonników. Kościół ma 54,5 m długości wewnętrznej i 19,3 m szerokości. Z uwagi na to, że stanął na skraju skarpy wiślanej posiada solidne fundamenty oraz mury, których grubość w prezbiterium wynosi 1,5 m. Największą architektoniczną ozdobą świątyni jest piękny szczyt zachodni, który ma 31 m wysokości i 19 m szerokości. Jest on asymetryczny w stosunku do prezbiterium, co wyraźnie widać, gdy spojrzy się od stopni ołtarza w kierunku wejścia. Wchodząc do kościoła warto zwrócić uwagę na ostrołukowy, wykonany z profilowanej cegły, gotycki portal.
Zabytkowe wyposażenie kościoła
- ołtarz główny z pierwszej połowy XVII wieku (jego wysmukłość podkreśla siedem kolumn, na tle których umieszczono patronów chełmińskiego konwentu: św. Piotra i św. Pawła, a ponad nimi przedstawiona jest scena koronacji Najświętszej Maryi Panny).
- drewniane, rokokowe stalle dla 12 zakonników (dekorowane wolutami).
- ambona, umieszczona przy środkowym filarze nawy głównej (na jej baldachimie, wokół globu z krzyżem posadowiono personifikacje czterech kontynentów: Europy, Azji, Afryki i Ameryki).
- płyta nagrobna z czerwonego marmuru dworzanina królewicza Władysława Wazy, Macieja Kosa, zmarłego w 1628 roku (zdobiący ją medalion przedstawia cztery herby: Kos, Topór, Wieniawa, Poraj.
- płyta nagrobna podkomorzanki malborskiej Heleny Dobrskiej z Czapskich (piękne epitafium, jakie znajduje się w nawie południowej kościoła do dzisiaj wzrusza i świadczy o wielkim żalu męża).
- freski przedstawiające Rzeź Niewiniątek i Golgotę, które zostały odkryte dopiero w 1969 roku, a pochodzą z XIV wieku.

Soborska-Zielińska Anna, Zieliński Marek, Kościół Świętych Piotra i Pawła w Chełmnie, Chełmno, 2003

Kościół p.w. Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Chełmnie położony jest w północno wschodniej części Starówki chełmińskiej, przy ulicach Wodnej i Kościelnej. Charakterystyczny dla tego kościoła szczyt najlepiej oglądać od ulicy Dominikańskiej, a bryła świątyni najlepiej widoczna jest od strony Wisły.

fot. ze strony  www.chem.univ.gda.pl

fot. wikipedia