zabytki architektury - budowle sakralne

Historia               
Bydgoska fara - kościół p.w. śś. Mikołaja i Marcina - powstała na miejscu spalonego przez Krzyżaków w 1409 roku drewnianego kościoła św. Mikołaja, wzniesionego w końcu XIV wieku. Fundatorem nowej, murowanej świątyni, wybudowanej w obrębie miasta w latach 1466-1502 był Jan Kościelecki, wojewoda inowrocławski, piastujący także funkcje starosty bydgoskiego i malborskiego. Do dziś nie wiadomo dokładnie, kiedy fara została konsekrowana. Z dokumentów parafialnych wynika, że nastąpiło to w pierwszą niedzielę po św. Bartłomieju, tj. 24 sierpnia 1502 roku. Fara w Bydgoszczy jest czołową budowlą miasta, reprezentującą późny gotyk. Choć wzniesiono ją w drugiej połowie XV wieku, nie można jednak wykluczyć, że w jej murach tkwią wcześniejsze fragmenty z pierwszej połowy XV stulecia. W XVI i XVII wieku kościół nabiera tak charakterystycznej dla polskiej architektury formy, jaką nadawały budowlom gotyckim przybudowane do niej kaplice. Pierwszą z nich - kaplicę św. Anny, ufundował ród Orłowitów krótko po postawieniu murów świątyni w 1515 roku. Budowa trzech następnych przypada na pierwsze dwudziestolecie XVII wieku. W 1605 roku Stefan Bogurski wystawił kaplicę św. Szczepana; w 1612 roku ród Rychłowskich sfinansował budowę kaplicy św. Jana Ewangelisty, oraz w roku 1617 wzniesiono z fundacji zamożnych mieszczan Łochowskich czwartą kaplicę świętych Fabiana i Sebastiana. Z czasem te kaplice przeszły pod opiekę cechów bydgoskich i pełniły funkcję kaplic cechowych. Nowa sytuacja polityczna, w jakiej Bydgoszcz znalazła się po pierwszym rozbiorze (w 1772 roku miasto zostało przyłączone do Prus), wpłynęła niekorzystnie na dalsze losy budowli. W latach 1806-1813 kościół pełnił funkcję magazynu - najpierw na potrzeby wojsk francuskich, a następnie rosyjskich. Po wojnach napoleońskich fara znajdowała się w tak złym stanie, że nie nadawała się do odprawiania w niej nabożeństw. W latach 1819-1830 przeprowadzono prace remontowe, przy czym rozebrano trzy kaplice (z czterech istniejących) znajdujące się w całkowitej ruinie. Pierwsze nabożeństwo odprawiono dopiero w 1831 roku. Fara była wówczas jedynym kościołem w mieście, w którym celebrowano msze święte w obrządku rzymskokatolickim. W nim skupiało się całe życie religijne bydgoszczan, ale i narodowe - był niemal jedyną ostoją przed germanizacją. Tę rolę pełniła fara aż do początków XX wieku. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości ksiądz proboszcz Tadeusz Malczewski przeprowadził w latach 1922-1925 gruntowny remont świątyni, podczas którego Henryk Jackowski wykonał zaprojektowaną przez Stefana Cybichowskiego modernistyczną polichromię. W trakcie walk o wyzwolenie miasta w styczniu 1945 roku pociski armat poważnie uszkodziły kościół farny. W latach 1945-1949 ksiądz proboszcz Franciszek Hanelt odbudował go z wielkim pietyzmem. Mimo, że w okresie powojennym wybudowano kilka nowych kościołów, fara bydgoska - jeden z najpiękniejszych zabytków miasta - nie utraciła swego charakteru centralnego. Decyzją ks. Prymasa Józefa Glempa od 1982 roku jest kościołem, przy którym rezyduje biskup - Wikariusz Biskupi dla Miasta Bydgoszczy. Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii bydgoskiej świątyni było ustanowienie w lutym 2004 roku nowej diecezji ze stolicą w Bydgoszczy. Ojciec Święty Jan Paweł II podniósł wówczas bydgoską farę do godności katedry.

Architektura                                                                                                                        Kościół parafialny p.w. śś. Mikołaja i Marcina jest orientowaną, murowaną z cegły świątynią, wybudowaną w stylu późnego gotyku. Jej trójprzęsłowy, halowy korpus - wzniesiony na podstawie czworoboku zbliżonego do kwadratu - dzielą dwa rzędy ośmiobocznych kolumn. Po wschodniej stronie korpusu znajduje się trójprzęsłowe prezbiterium, trójbocznie zamknięte, z prostokątną zakrystią od północy. Do głównej bryły kościoła przylegają trzy przybudówki: od strony północnej - kaplica św. Krzyża z 1617 roku, zwieńczona charakterystycznym barokowym hełmem, zrekonstruowanym w 1949 roku; od południa - wieża wzniesiona na planie czworoboku, u podnóża której znajduje się kruchta; od zachodu natomiast przybudówka z przełomu XVI i XVII wieku z otwartym przedsionkiem w przyziemiu. Zachodni szczyt kościelnego korpusu przyjął formę schodkową, wypełnioną sześcioma strefami blend, wschodni zaś trójkątną, dzieloną sześcioma lizenami przechodzącymi w sterczyny. Na jego wysokim, dwuspadowym dachu wzniesiono w 1660 roku niewielką barokową wieżyczkę na sygnaturkę z latarnią, którą z czasem zastąpiono nową.

Wnętrze kościoła zdominował wystrój barokowy. Największą wartość artystyczną przedstawia polichromowany ołtarz główny z drugiej połowy XVII wieku z późnogotyckim obrazem "Matka Boża z Różą" w jego centralnej części. Retabulum głównego ołtarza charakteryzuje się dwiema postaciami świętych biskupów po bokach wizerunku Madonny, dwoma aniołami trzymającymi kielich i hostię w zwieńczeniu środkowej części ołtarza oraz dwoma aniołami i Gołębicą Ducha Świętego w jego najwyższej partii. Ołtarz wieńczy owalny obraz z początku XVIII wieku, przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny. Do naszych czasów zachowało się pięć bogato dekorowanych ołtarzy bocznych, ale jeszcze w połowie XVIII stulecia było ich w świątyni aż 15. W nawie północnej jest późnobarokowy ołtarz z I połowy XVIII wieku, z obrazem św. Barbary z drugiej połowy XVII wieku i św. Wawrzyńca w górnej kondygnacji oraz Boga Ojca w zwieńczeniu. Natomiast w nawie południowej są dwa ołtarze: pierwszy od wschodu, fundowany w 1696 roku przez Stanisława i Helenę Konarskich z obrazem św. Rocha w polu środkowym, w srebrnej sukience z roku 1841 i podpisami fundatorów, a w górnej kondygnacji męczeństwo śś. Kryspina i Kryspiniana; drugi od wschodu, z początku XVIII wieku, z obrazem św. Antoniego z Dzieciątkiem, barokowym, ze srebrną sukienką z I połowy wieku XVIII, w górnej kondygnacji Opłakiwanie z początku XIX wieku. Czwarty ołtarz znajduje się w zamknięciu nawy północnej z drugiej połowy XVII wieku, z rzeźbami czterech śś. zakonnic, dwóch aniołów z kartuszami na belkowaniu i popiersiem Boga Ojca w zwieńczeniu; w środku obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w srebrnych sukienkach z 1700 roku, w górnej kondygnacji obraz Małej Św. Rodziny. Ostatni ołtarz jest w zamknięciu nawy południowej, z początku wieku XVIII, z barokowymi obrazami w polu środkowym: św. Józefa z młodocianym Chrystusem (II połowa XVII wieku), malowanym na desce z początku XVII wieku, pochodzącym z dawnej kaplicy św. Anny i Zwiastowaniem w górnej kondygnacji. Podobnej redukcji co ołtarze, uległy też kaplice. Z czterech istniejących w XVII wieku pozostała do dnia dzisiejszego tylko jedna - kaplica św. Krzyża z kutą, barokową kratą z I połowy XVII wieku. Jej wnętrze wypełnia ołtarz z połowy XVII stulecia z dużym krucyfiksem oraz figurami śś. Grzegorza i Weroniki po bokach. Poza tym do najcenniejszego wyposażenia kościoła należą m.in.: rokokowe stalle i ambona, wykonane w II połowie XVIII w. i przeniesione do kościoła farnego z kościoła karmelitów (nieistniejącego obecnie) oraz ufundowana w 1611 roku przez burmistrza bydgoskiego, Wojciecha Łochowskiego, późnorenesansowa chrzcielnica z przedstawieniami świętych Wojciecha i Mikołaja oraz Chrztu w Jordanie, a także tablice nagrobne i epitafia, z których najstarsze pochodzą z pierwszej połowy XVII wieku.

Matka Boska Pięknej Miłości
Według lokalnej tradycji obraz "Matki Boskiej z Różą" ufundował Jan Kościelecki, wojewoda inowrocławski, starosta bydgoski i malborski jako wotum za zakończoną wojnę trzynastoletnią, podczas której Bydgoszcz była kwaterą główną Kazimierza Jagiellończyka. Obecnie przyjmuje się, że obraz ma metrykę późniejszą, szesnastowieczną, a jego autorstwo przypisuje się Marcinowi Czarneckiemu, malarzowi z Krakowa.
   Obraz przedstawia Najświętszą Maryję Pannę w pozycji stojącej, lewą ręką podtrzymuje Ona Dzieciątko Jezus, w prawej zaś dłoni nieco wzniesionej ukazuje rozwiniętą pąsową różę. U jej stóp znajduje się szarfa, którą zdobi gotycki napis: Mater Dei memento mei  (Matko Boża, pamiętaj o mnie). Tuż obok, w lewym dolnym rogu obrazu widać klęczącą postać fundatora. Od chwili umieszczenia tego Obrazu w ołtarzu głównym rozpoczął się rozkwit kultu Matki Bożej. Mnożą się fundacje i zapisy na rzecz kościoła farnego, ze wskazaniem na pielęgnowanie i rozwijanie kultu maryjnego. Taki stan rzeczy trwał nieprzerwanie do II wojny światowej. Od XVI w. zebrano bogaty zbiór wotów maryjnych – biżuterię, klejnoty, wisiory. Większość wotów dzisiaj już nie istnieje, gdyż w początkach niewoli Rzeczypospolitej, pod koniec XVIII w., wraz z innymi precjozami kościoła farnego, ogólnej wartości 220 grzywien, oddane zostały na wsparcie insurekcji kościuszkowskiej.
   Wota w czasach najnowszych są nadal składane ku czci Matki Bożej, nie mają one już tej zabytkowej wartości co dawne, są jednak liczniejsze i stanowią potwierdzenie stale wzrastającego kultu maryjnego. Po zakończeniu II wojny światowej nastąpiło silniejsze zaakcentowanie czci opisywanego Wizerunku, który coraz częściej zyskuje sobie potoczną nazwę "Obrazu Matki Bożej Bydgoskiej" albo "Matki Bożej z Różą".
   29 maja roku 1966 Prymas Polski Stefan Kardynał Wyszyński z okazji podwójnego jubileuszu 500-lecia intronizacji obrazu w bydgoskiej farze i 1000-lecia chrześcijaństwa w Polsce, dokonał uroczystej koronacji obrazu Matki Bożej. Powtórnej koronacji Wizerunku, tym razem koronami papieskimi, dokonał dnia 7 czerwca 1999 r. Papież Jan Paweł II, podczas swojej wizyty apostolskiej w Bydgoszczy.
   Madonna Bydgoska uznawana jest od czasów staropolskich za patronkę miasta. Papież potwierdził to, uznając ją obok biskupa Michała Kozala patronką diecezji bydgoskiej.

Żuławnik M., Bydgoska katedra, Spotkania z zabytkami, 2004, nr 7, s. 20-22
Aleksandrowicz M., Kasprowicz J.,  Kościół Farny, Bydgoszcz, 1991
www.katedrabydgoska.pl/sanktuarium

Kościół p.w. św. Mikołaja i Marcina w Bydgoszczy ulokowany jest nad Brdą, w pobliżu Rynku Staromiejskiego  przy ul. Farnej 2.   zobacz na mapie