GÓRA ŚW. WAWRZYŃCA W KAŁDUSIE gm. i pow. Chełmno
zabytki architektury - grodziska
Na aglomerację Culmine składało się grodzisko z wałem obronnym, osada podgrodowa, osada wiejska oraz cmentarzysko. Centralnym punktem aglomeracji był gród założony bezpośrednio przy kilkunastometrowym wyniesieniu, nazwanym później (od wezwania kaplicy stojącej w tym miejscu w XVII-XVIII w.) górą św. Wawrzyńca. Wzniesienie to oddzielało powierzchnię grodziska od reszty wysoczyzny i służyło jako wał obronny - prawdopodobnie zostało sztucznie usypane lub podwyższone przez wcześniejszych mieszkańców grodu łużyckiego sprzed około 2,7 tysiąca lat. Wał ma kształt nerkowaty o wymiarach u podstawy: długość od wewnętrznej 100 m, od zewnętrznej 140 m, szerokość u podstawy 50 m, wysokość od strony wschodniej 15 m.
W I połowie XI wieku na terenie grodu rozpoczęto budowę bazyliki - jej fundatorem mógł być Bolesław Chrobry lub Mieszko II, słynący z działalności na polu inwestycji kościelnych. Ściany świątyni, miejscami zachowane do wysokości jednego metra, zbudowane były z kamienia łamanego. Wyjątkowo duże gabaryty budowli (długość około 36-37 metrów, szerokość około 15 metrów) można porównać jedynie z wielkością świątyń katedralnych istniejących w tym czasie w Gnieźnie oraz Poznaniu. Posiadała trzy nawy, trzy absydy, w tym dwie boczne i jedną główną wysuniętą w kierunku wschodnim, niewielki aneks zakończony półkolistą absydą usytuowany od strony zachodniej bazyliki. Zagadką pozostaje wyjaśnienie funkcji, jaką pełniło tak wielkie założenie sakralne ufundowane na peryferiach państwa wczesnopiastowskiego. Zaplanowana chrystianizacja Pomorza Wschodniego wymagała być może rozbudowania ówczesnej organizacji kościelnej o kolejne biskupstwo. Są jednak i inne możliwe rozwiązania zagadki budowli z Kałdusa m.in. wiązanie jej genezy z osobą św. Brunona z Kwerfurtu, jako świątyni biskupiej bądź jako kościoła grobowego wzniesionego w związku z kultem jego osoby. Bazyliki nie ukończono - wzniesiono mury do wysokości ok. 1 m, po czym budowy zaniechano - prawdopodobnie w latach 30. XI w., w okresie reakcji pogańskiej.
Czasy budowy bazyliki to okres wyjątkowej prosperity gospodarczej grodu, czego namacalnym dowodem są liczne ślady kontaktów jego mieszkańców ze światem zewnętrznym, szczególnie z krajami skandynawskimi, co było po części efektem nadwiślańskiej lokalizacji ośrodka. Ostatnie wyniki badań archeologicznych zdają się świadczyć, że skandynawscy wikingowie na stałe przebywali w ośrodku chełmińskim. Na pobliskim cmentarzysku odkryto rzadko spotykane na terenach zachodniosłowiańskich groby komorowe, nawiązujące formą do obiektów tego typu powszechnie występujących na terytoriach skandynawskich. Poza nimi odkryto ponad 1000 grobów szkieletowych - jest to jedna z największych nekropolii wczesnośredniowiecznych na Pomorzu Nadwiślańskim.
Ostateczny kres grodu miał miejsce w latach 20. XIII wieku, kiedy to Prusowie zdobyli i spalili gród. Wkrótce osiedlili się tu jeszcze Krzyżacy, budując strażnicę Potterberg, która zabezpieczała dostęp do Chełmna. Gdy zlikwidowano warownię, kamień z bazyliki i strażnicy spławiono tratwami Wisłą do Gniewu na budowę zamku.
Obecnie grodzisko jest terenem rezerwatu przyrody roślinności kserotermicznej (zobacz).
fot. ze strony
www.dolnawisla.pl
fot. Bartosz Dobies ze strony www.pomorska.pl
